Konstytucja 3 maja zostaa uchwalona 3 maja 1791 roku Regulowaa ustrj prawny Rzeczypospolitej Obojga Narodw. Powszechnie przyjmuje si, e Konstytucja 3 maja bya pierwsz w Europie i drug na wiecie (po konstytucji amerykaskiej z 1787 r.) nowoczesn, spisan konstytucj.
Konstytucja 3 maja zostaa ustanowiona ustaw rzdow przyjt tego dnia przez sejm. Zostaa zaprojektowana w celu zlikwidowania obecnych od dawna wad systemu politycznego Rzeczypospolitej Obojga Narodw i jej zotej wolnoci. Konstytucja wprowadzia polityczne zrwnanie mieszczan i szlachty oraz stawiaa chopw pod ochron pastwa, w ten sposb agodzc najgorsze naduycia paszczyzny. Konstytucja zniosa zgubne instytucje, takie jak liberum veto, miaa wyprze istniejc anarchi, popieran przez cz krajowych magnatw, na rzecz egalitarnej i demokratycznej monarchii konstytucyjnej.
Przyjcie Konstytucji 3 maja sprowokowao wrogo ssiadw Rzeczypospolitej Obojga Narodw. Podczas wojny w obronie konstytucji, Polska zdradzona przez swojego pruskiego sprzymierzeca Fryderyka Wilhelma II zostaa pokonana przez Imperium Rosyjskie Katarzyny Wielkiej, sprzymierzonej z konfederacj targowick - spiskiem polskich magnatw przeciwnych reformom osabiajcym ich wpywy. Pomimo tej klski i pniejszego II rozbioru Polski, Konstytucja 3 maja wpyna na pniejsze ruchy demokratyczne w wiecie. Po utracie niepodlegoci w 1795, przez 123 lata rozbiorw, przypominaa o walce o niepodlego. Zdaniem dwch wspautorw, Ignacego Potockiego i Hugona Kotaja bya "ostatni wol i testamentem gasncej Ojczyzny".
Gwnymi sygnatariuszami Konstytucji 3 Maja byli:
*Stanisaw Maachowski, referendarz wielki koronny, sejmowy i konfederacji prowincji koronnych marszaek
*Kazimierz Nestor Sapieha, genera artylerii litewskiej, marszaek konfederacji Wielkiego Ksistwa Litewskiego
*Jzef Kossakowski, biskup inflancki i kurlandzki, nastpca koadiutor biskupstwa wileskiego, jako deputowany
*Antoni Barnaba Jabonowski, kasztelan krakowski, deputat z Senatu Maej Polski
*Symeon Kazimierz Szydowski, kasztelan arnowski, deputowany z Senatu prowincji maopolskiej
*wielkopolskiej
*Kazimierz Konstanty Plater, kasztelan generaa trockiego, deputowany do konstytucji z Senatu Wielkiego Ksistwa Litewskiego
*Walerian Stroynowski, podkomorzy buski, pose woyski, z Maopolski deputat do konstytucji
*Stanisaw Kostka Potocki, pose lubelski, deputowany do konstytucji z prowincji maopolskiej
*Jan Nepomucen Zboiski, pose ziemi dobrzyskiej, deputowany do konstytucji z prowincji wielkopolskiej
*Tomasz Nowowiejski, owczy i pose ziemi wyszogrodzkiej, deputowany do konstytucji
*Jzef Radzicki, podkomorzy i pose ziemi zakroczymskiej, deputowany do konstytucji z prowincji wielkopolskiej
*Jzef Zabieo, pose z Ksistwa mudzkiego, deputowany do konstytucji
*Jacek Puttkamer, pose wojewdztwa miskiego, deputowany do konstytucji z prowincji Wielkiego Ksistwa Litewskiego
Postanowienia konstytucji
Konstytucja 3 Maja ujta bya w 11 artykuach. Wprowadzaa prawo powszechnej niepodlegoci oraz trjpodzia wadzy na ustawodawcz, wykonawcz i sdownicz.
Konstytucja ograniczaa nadmierne immunitety prawne i polityczne przywileje szlachty zagrodowej. Ograniczaa rwnie demokracj pozbawiajc j czci praw politycznych . We wczeniejszym akcie prawnym "Miasta Nasze Krlewskie wolne w pastwach Rzeczypospolitej" prawa te nadano mieszczastwu. W jego artykule III zastrzeono, e bdzie on integraln czci Konstytucji. Akt ten nadawa mieszczastwu prawo do bezpieczestwa osobistego, prawo do posiadania majtkw ziemskich, prawo zajmowania stanowisk oficerskich i stanowisk w administracji pastwowej, prawo nabywania szlachectwa. W akcie tym obejmowano posplstwo opiek "prawa i administracji rzdowej". By to pierwszy krok w kierunku zniesienia poddastwa chopw i nadania praw wyborczych tej najwikszej, a zarazem najbardziej wyzyskiwanej klasie spoecznej.
Konstytucja przewidywaa zebrania sejmu zwyczajne – co dwa lata oraz nadzwyczajne w razie narodowej potrzeby. (Izba Poselska) skadaa si z 204 posw oraz 24 przedstawicieli miast krlewskich. (Izba Senacka) skadaa si z 132 czonkw: senatorw, wojewodw, kasztelanw, ministrw oraz biskupw.
Wadza wykonawcza spoczywaa w rkach rady krlewskiej, ktra nosia nazw Stray Praw. Komisji przewodniczy krl. Skadaa si z piciu wskazanych przez niego ministrw. Ministrowie byli wybierani przez krla, ale odpowiadali przed sejmem. Kady akt prawny wydany przez krla wymaga kontrasygnaty odpowiedniego ministra.
By wzmocni jedno i bezpieczestwo Rzeczypospolitej konstytucja zniosa Uni Polsko-Litewsk na rzecz pastwa unitarnego. Na miejsce wolnej elekcji wprowadzono elekcj w ramach dynastii. Zgodnie z konstytucj po mierci Stanisawa Poniatowskiego tron mia si sta dziedziczny i zosta przekazany Fryderykowi Augustowi I z dynastii Wettynw, z ktrej pochodzili dwaj poprzedni polscy krlowie.
Konstytucja zniosa kilka instytucjonalnych rde saboci rzdu i anarchii – m.in. liberum veto, konfederacje, skonfederowane sejmy oraz nadmierny wpyw sejmikw ziemskich wynikajcy z wicej natury instrukcji nadawanych przedstawicielom do sejmu.
Konstytucja uznawaa katolicyzm za religi panujc, jednoczenie zapewniajc swobod wyznania, cho apostazja, czyli odejcie od katolicyzmu, byo nadal przestpstwem. Liczebno armii miaa wzrosn do 100 tys. onierzy. Wprowadzono stae podatki – 10% dla szlachty, 20% dla duchowiestwa. Co 25 lat od uchwalenia Ustawy Rzdowej zbiera si mia Sejm Konstytucyjny, ktry mg zmieni konstytucj.
Obalenie konstytucji
Konstytucja obowizywaa tylko przez rok, zanim zostaa obalona przez armi rosyjsk wraz z konfederacj targowick w wyniku przegranej wojny polsko-rosyjskiej w 1792.
Zakoczenie wojny z Turcj i Szwecj pozwolio carycy Katarzynie na skoncentrowanie wikszej uwagi na Polsce. Poniewa uwaaa ona Polsk za de facto protektorat Rosji, to przyjcie konstytucji w jej oczach w znaczcy sposb zagraao wpywom Rosji w Polsce. Kontakty polskich reformatorw z francuskim rewolucyjnym Zgromadzeniem Narodowym byy widziane przez ssiadw Polski jako cz wikszej konspiracji politycznej majcej za cel obalenie absolutnych monarchii.
Grupa magnatw, ktra od pocztku bya przeciwna Konstytucji, do ktrej naleeli Szczsny Potocki i Ksawery Branicki, poprosili caryc Katarzyn o interwencj i przywrcenie im przywilejw, ktre zostay zniesione na mocy Konstytucji. Z jej wsparciem utworzyli konfederacj targowick i proklamowali oni odrzucenie Konstytucji za rozsiewanie "zarazkw idei demokracji".
Polska armia pod rozkazami bratanka krla Jzefa Poniatowskiego i Tadeusza Kociuszki pokonaa Rosjan w kilku bitwach. miertelny cios sprawie polskiej zada jednak sam krl: kiedy w lipcu 1792 Warszawa bya zagroona obleniem Rosjan krl przesta wierzy, e zwycistwo nad Rosjanami mimo ich przewagi liczebnej jest moliwe. Uzna, e poddanie si jest jedyn alternatyw do totalnej klski i masakry rewolucjonistw.
24 lipca 1792 krl Stanisaw August Poniatowski odstpi od reformatorw i przyczy si do konfederacji targowickiej. Polska armia ulega rozbiciu, a wielu reformatorw, uwaajc ich spraw za przegran opucio kraj udajc si na emigracj. Jednak krl nie uratowa Rzeczypospolitej. Ku zaskoczeniu targowiczan nastpi w 1793 roku II rozbir Polski
Przez ptora roku polscy patrioci czekali na odpowiedni moment, jednoczenie przygotowujc powstanie. 24 marca 1794 roku w Krakowie Tadeusz Kociuszko ogosi powstanie, ktre pniej zostao nazwane powstaniem kociuszkowskim. 7 maja wyda uniwersa poaniecki, ktry przyznawa wolno chopom i ziemi, tym ktrzy bd walczy w powstaniu.
Po kilku pocztkowych zwycistwach – bitwa pod Racawicami (4 kwietnia) i zdobycie Warszawy (18 kwietnia) oraz Wilna (22 kwietnia) – powstanie otrzymao miadcy cios – wojska Rosji, Austrii i Prus rozpoczy interwencj zbrojn. Historycy uwaaj klsk powstania za z gry przesdzon biorc pod uwag olbrzymi liczebn przewag trzech potnych najedcw. Poraka wojsk Kociuszki doprowadzia do ostatecznego, III rozbioru Polski w roku 1795.
Dziedzictwo
Mimo rozbiorw, pami o drugiej w dziejach wiata spisanej konstytucji narodowej (uznawanej przez politologw za bardzo postpowy jak na swoje czasy dokument) przez kolejne pokolenia pomagaa podtrzymywa polskie denia do niepodlegoci i stworzenia sprawiedliwego spoeczestwa. Co wicej, przenika wysiki potomkw twrcw konstytucji. W Polsce uznaje si j za ukoronowanie wszystkiego, co dobre i owiecone w polskiej historii i kulturze. Od czasu odzyskania niepodlegoci w 1918 roku, wito Konstytucji 3 maja byo obchodzone jako najwaniejsze wito pastwowe.
Przed uchwaleniem Konstytucji Trzeciego Maja, termin konstytucja suy na okrelenie wszelkich ustaw uchwalanych na Sejmie. Dopiero po 3 maja 1791 pojcie konstytucja nabrao swojego nowoczesnego znaczenia, okrelajc podstawowy akt prawny, ustaw zasadnicz.
Sama koncepcja kodyfikacji narodowej konstytucji stanowia rewolucj w dziejach systemw politycznych. Pierwsz tak konstytucj bya Konstytucja Stanw Zjednoczonych, napisana w 1787 roku, ktra wesza w ycie w roku 1789. Drug bya ustawa zasadnicza Rzeczypospolitej Obojga Narodw, przyjta 3 maja 1791 roku. Obie ustawy stanowi kamie milowy w historii demokracji. Cho geograficznie odlege od siebie, Polska i Stany Zjednoczone okazay si podobne w tym, jak ksztatoway systemy polityczne. W odrnieniu od wielkich monarchii absolutnych, oba kraje wykazay si w znaczcym stopniu demokracj. Krlowie Rzeczypospolitej Obojga Narodw byli monarchami elekcyjnymi, a Sejm posiada szerok wadz ustawodawcz. Na mocy Konstytucji Trzeciego Maja, Polska przyznawaa przywileje polityczne mieszczanom i szlachcie, co razem dawao okoo 10 procent populacji kraju. Taki udzia procentowy odpowiada mniej wicej dostpowi do praw politycznych w wczesnej Ameryce, gdzie prawa obywatelskie przysugiway wycznie mczyznom bdcym wacicielami ziemskimi.
Poraka polskich liberaw jedynie na pewien czas odwleka demokratyczne przemiany. Ekspansja demokracji zwolnia swoje tempo w efekcie unicestwienia pastwa polskiego, ale w Ameryce udao si ustanowi system demokratyczny. Ruchy demokratyczne ju wkrtce zaczy podwaa monarchie absolutne w Europie. Konstytucj Trzeciego Maja przetumaczono (w skrconej wersji) na francuski, niemiecki i angielski. Uczestnicy rewolucji francuskiej wznosili toasty za krla Stanisawa Augusta i majow konstytucj. Czynili to nie tylko ze wzgldu na postpowy charakter polskiej ustawy zasadniczej, lecz i dlatego, e wojna polsko-rosyjska 1792 i Insurekcja kociuszkowska zwizay znaczne siy rosyjskie i pruskie, dziki czemu nie mogy zosta one uyte do zdawienia rewolucyjnej Francji. Thomas Paine uznawa Konstytucj Trzeciego Maja za wielki przeom. Edmund Burke opisywa j jako "najszlachetniejsze dobro otrzymane kiedykolwiek przez jakikolwiek nard…". A o Stanisawie Augucie pisa: "Stanisaw II zasuy na miejsce pord najwikszych krlw i mw stanu w dziejach". W kocu okazao si, e konserwatyci zdoali zatrzyma pochd demokracji w Europie o nieco ponad stulecie – po I wojnie wiatowej wikszo monarchii europejskich zostaa zastpiona przez pastwa demokratyczne. Naleaa do nich wskrzeszona II Rzeczpospolita Polska.
